Qo'y tili - Ewe language

Qo'y
Egebe
MahalliyGana, Bormoq
MintaqaJanubiy Gana .dan sharqqa Volta daryosi
Etnik kelib chiqishiQo'y
Mahalliy ma'ruzachilar
(5 million 1991–2013 yillarda keltirilgan)[1]
Lotin (Ewe alifbosi)
Ewe Braille
Til kodlari
ISO 639-1ee
ISO 639-2qo'y
ISO 639-3Turli xil:
qo'y - Qo'y
wci – Waci
kef - Kpesi
Glottologewee1241  Qo'y[2]
kpes1238  Kpessi[3]
waci1239  Waci Gbe[4]
Ushbu maqolada mavjud IPA fonetik belgilar. Tegishli bo'lmagan holda qo'llab-quvvatlash, ko'rishingiz mumkin savol belgilari, qutilar yoki boshqa belgilar o'rniga Unicode belgilar. IPA belgilariga oid kirish qo'llanmasi uchun qarang Yordam: IPA.
Gbe tillari

Qo'y (.E yoki Beegbe [èβeɡ͡be])[5] a Niger-Kongo tili ichida gapirish Bormoq va janubi-sharqiy Gana taxminan 4,5 million kishi tomonidan birinchi til sifatida va million yoki undan ko'proq ikkinchi til sifatida.[1] Ewe, odatda, deb ataladigan bir-biriga yaqin tillar klasterining bir qismidir Gbe; boshqa asosiy Gbe tili Shrift Benin. Afrikaning ko'plab tillari singari, eve ham shunday tonal.

Nemis afrikalik Diedrich Hermann Westermann eve va boshqa bir qancha Gbe tillarining ko'plab lug'atlari va grammatikalarini nashr etdi. Ewe va yaqin tillar ustida ishlagan boshqa tilshunoslar kiradi Gilbert Ansre (ohang, sintaksis), Gerbert Stlke (morfologiya, ohang), Nik Klements (ohang, sintaksis), Roberto Patszi (antropologiya, leksikografiya), Feliks K. Ameka (semantika, kognitiv tilshunoslik), Alan Styuart Duti (semantika, fonetika), Xounkpati B. Kapo (fonologiya, fonetika), Enox Aboh (sintaksis) va Kris Kollinz (sintaksis).

Lahjalar

Ewe ('Vhe') shevalarida ba'zilari Aŋlɔ, Tɔŋu (Tɔŋgu), Avenor, Agave odamlar, Evedome, Avlan, Gbin, Peki, Kpanda, Vxlin, Xo, Avno, Vo, Kpelen, Vɛ́, Danyi, Agu, Fodom, Vanse, Vasi, Adangbe (Kapo).

Etnolog 16 ko'rib chiqadi Waci va Kpesi (Kpessi) alohida til sifatida qaraladigan darajada ajralib turishi kerak. Ular a dialekt davomiyligi Ewe va Gen (Mina), o'zaro tushunarli darajasi 85% ga teng;[6] Ewe navlari Gbin, Ho, Kpelen, Kpesi va Vhlin G'arbiy Gbe lahjalarining Eve va Gen o'rtasidagi uchinchi klasteri sifatida qaralishi mumkin, ammo Kpesi bu stsenariyda Evada qolgan Waci va Vo lahjalariga yaqinroq yoki yaqinroq. Waci geografik jihatdan Ewe proper va Gen o'rtasida aralashadi; Kpesi Gb orolini tashkil qiladi Kabye maydon.

Ewe o'zi Gen, Aja va Xwla tillarini o'z ichiga olgan va Gana janubiy qismidan Togo, Benin va G'arbiy Nigeriyaga qadar tarqalgan Gbe tillarining dialekt klasteridir. Barcha Gbe tillari hech bo'lmaganda bir-birlari bilan tushunarli bo'lishadi. Evning ba'zi qirg'oq va janubiy lahjalariga Alyu, Tongu (Tɔŋu), Avenor, Dzodze va Vatsyi kiradi. Evedomegbe sifatida tavsiflangan ba'zi ichki lahjalarga quyidagilar kiradi: Xo, Kpedze, Xoxe, Peki, Kpando, Aveme, Liati, Fodome, Danyi va Kpele. Garchi ko'plab tasniflar mavjud bo'lsa-da, bir-biridan bir necha chaqirim narida joylashgan shaharlar o'rtasida aniq farqlar mavjud.

Fonologiya

Undoshlar

BilabialLabiodentalAlveolyarRetrofleksPalatalVelarLabial-velarYaltiroq
To'xtaovozsizptkk͡p
ovozlim ~ bdɳ ~ ɖɲ ~ jŋ ~ ɡɡ͡b
Affricateovozsizt͡s
ovozlid͡z
Fricativeovozsizɸfsx
ovozliβvzɣ ~ ɰ ~ wʁ ~ ʕ ~ ɦ
Taxminanl ~ l̃
Ga teging(ɾ ~ ɾ̃)

H deb ta'riflangan ovozli fritivdir uvular, [ʁ], faringeal, [ʕ]yoki porloq [ɦ].

Burun undoshlari [m, n, ɲ, ŋ] ular faqat burun unlilaridan oldin paydo bo'lganligi sababli ajralib turmaydi; shu sababli, Ewe ba'zan burun undoshlari yo'q deyishadi. Biroq, burun deb bahslashish yanada tejamli / m, n, ɲ, ŋ / asosiy shakl va shuning uchun og'zaki unlilar oldida denazallashtiriladi.

[ɣ] asoslanmagan (orqaga emas) unlilaridan oldin va [w] yumaloq (orqa) unlilaridan oldin.

Ewe - kontrasti ma'lum bo'lgan oz sonli tillardan biri [f] va boshqalar [ɸ] va [v] va boshqalar [β]. The f va v ko'p tillarga qaraganda kuchliroq, [f͈] va [v͈], yuqori labda sezilarli darajada ko'tarilgan va shu bilan ancha zaifdan ajralib turadi [ɸ] va [β].[7]

/ l / undosh klasterlarda paydo bo'lishi mumkin. Bu bo'ladi [ɾ] (yoki [ɾ̃]) koronallardan keyin.

Unlilar

OldOrqaga
Yopingmen, ĩsiz, ũ
Yaqin-o'rtadae, ẽo, x
O'rtasi ochiqɛ, ɛ̃ɔ, ɔ̃
Ochiqa, a

Tilde (˜) burun unlilarini belgilaydi, ammo Peki shevasida etishmaydi / u /. Qo'zichoqlarning ko'plab navlarida oldingi yoki o'rta unlilarning birortasi yo'q, Gana ba'zi navlarida qo'shimcha unlilar mavjud. / ə / va / ə̃ /.

Qo'zilarda undoshlarda burun-og'iz kontrasti yo'q. Shu bilan birga, u o'zgaruvchan nazal hecaga ega, u o'zgaradi [m n ŋ], quyidagi undoshga qarab va ohangni ko'taradi. Ba'zi mualliflar uni unli deb qarashadi, natijada Evedagi og'zaki unlilarga qaraganda ko'proq burun bo'ladi va bu unlilarning birida aniq talaffuz qilish joyi yo'q. Agar u undosh deb qabul qilinadigan bo'lsa, unlilar oldida paydo bo'lmaydigan bitta burun undoshining g'alati natijasi bor. Agar burun undoshlari ostiga olinadigan bo'lsa [b ɖ ɡ]ammo, bunday g'alati cheklov yo'q va boshqa undoshlardan farqi shundaki, faqat burun to'xtash joylari hecelerik bo'lishi mumkin, bu lingvistik jihatdan keng tarqalgan naqshdir.

Ohanglar

Ewe a tonal til. Tonal tildagi tovush farqi bir so'zni boshqasidan farqlash uchun ishlatiladi. Masalan, Evda quyidagi uchta so'z faqat ohang bilan farqlanadi:

  • "tog '" (Yuqori ohang)
  • tǒ 'ohak' (ko'tarilayotgan ohang)
  • tò 'buffalo' (past ohang)

Fonetik jihatdan uchta, baland, o'rta va past va uchta ko'tarilgan va tushgan kontur tovushlari registrlari mavjud. Biroq, Evvalar shevalarida aksariyat hollarda faqat ikkita ajralib turadigan registrlar mavjud: Yuqori va O'rta. Bular tushkunlikka tushgan ovozli obstruktsiyalardan keyin ismlarda: High Mid (yoki Rising) bo'lib, Mid esa Lowga aylanadi. Mid shuningdek, yuqoridagi 'buffalo' misolida bo'lgani kabi, ibora yoki so'z oxirida past deb tushuniladi.

Yozma ravishda ohanglar o'tkir aksent, og'ir aksent, karon va sirkumfleks bilan belgilanadi. Ular burun unlilarini belgilaydigan tilde bilan birga ishlatilishi mumkin.[8]

Pragmatik

Ewe kabi ochiq muloyim iboralar mavjud, masalan meɖekuku ("iltimos" degan ma'noni anglatadi) va akpe ("rahmat" degan ma'noni anglatadi).[9]

Imlo

The Afrika ma'lumotlari alifbosi Ewe orfografik tarzda ifodalanganida ishlatiladi, shuning uchun yozma versiyasi ma'lum darajada lotin alifbosi va Xalqaro fonetik alifbo kombinatsiyasiga o'xshaydi.[8]

A aB bD dƉ ɖDz dzE eƐ ɛF fƑ ƒG gGb gbƔ ɣ
/ a // b // d // ɖ // d͡z // e /, / ə // ɛ // f // ɸ // ɡ // ɡ͡b // ɣ /
H hI iK kKp kpL lM mN nNy nyŊ ŋO oƆ ɔP p
/ soat // men // k // k͡p // l // m // n // ɲ // ŋ // u // ɔ // p /
R rS sT tTs tsUV vƲ ʋW wX xYZ z
/ l // s // t // t͡s // u // v // β // w // x // j // z /

Belgilash uchun unlilar ortidan "n" qo'yiladi nazalizatsiya. Ohang odatda belgisiz, ba'zi bir odatiy hollar bundan mustasno, demambiguatsiyani talab qiladi: birinchi shaxs ko'plik olmoshi mí "biz" ikkinchi darajali ko'plikdan ajratish uchun baland qilib belgilanadi mil 'siz', va ikkinchi shaxs birlik wò "siz" uchinchi shaxsning ko'plik olmoshidan ajratish uchun past belgilanadi wó "ular / ular"

  • ekpɔ wò [ɛ́k͡pɔ̀ wɔ̀] - u sizni ko'rdi
  • ekpɔ wo [ɛ́k͡pɔ̀ wɔ́] - "u ularni ko'rdi"

Nomlash tizimi

Ewe bolada tug'ilgan kundan boshlab, uning ismini berish tizimidan foydalanadi. Bu bolaning haqiqiy ismini bola uning xarakterini ko'rsatgandan keyingina aniqlash mumkin degan ishonchdan kelib chiqadi. Biroq, bola ob'ekt emas, shaxs bo'lganligi sababli, vaqt oralig'ida bolaga qandaydir ism bilan murojaat qilish kerak va shuning uchun tug'ilgan kunga qarab ism beriladi. Oxirgi ism tug'ilgan kundan keyin etti kun o'tgach, ism berish marosimida beriladi.

O'zlarining merosi bilan faxrlanish uchun, ayniqsa, 1970-yillardan boshlab, G'arb nomlari berilgan ko'plab o'qitilgan Evlar bu ismlarni rasmiy / qonuniy yoki norasmiy ravishda tashlab, tug'ilgan kunining ismini rasmiy ism sifatida ishlatishmoqda.

Ewe tug'ilgan kunga nom berish tizimi quyidagicha:

KunErkak ismiAyol ismi
Dzogagbe (dushanba)Kɔdzo, Kvadzo, Kojo, KudjoAdzo, Adzowɔ
Braɖagbe, Blaagbe (seshanba)Kumla, Kibla, KvablaAbra, Abla, Bra
Kuagbe (chorshanba)Kɔku, Kvaku, AvukuAku, Akuɔ
Yawogagbe (payshanba)Yao, Yav, Ayo, KvavuYava, Awo, Yaa
Fiagbe (juma)KofiAfua, Afi, Afiva, Afivo
Memliagbe (shanba)Kmi, Kvami, KormiAma, Ami
Ksiɖagbe (yakshanba)Ksi, KvasiAkiya, Akuua, Kosivor, Esi, Avusi

Ko'pincha, odamlar ko'pincha tug'ilgan kuni nomi bilan chaqiriladi; ushbu ism faqat rasmiy hujjatlarda ishlatilgan. Bunday hollarda bir xil tug'ilgan ismga ega bolalar qo'shimchalar bilan ajratiladi: -gã katta, -vi kichik degan ma'noni anglatadi. Masalan, boshqa Kofi tug'ilgandan so'ng, Kofi deb nomlangan birinchi bola Kofiga, yangi bola Kofi bo'ladi. Keyingi Kofi, asosan, Vedome va Tongu Evlar orasida Kofivi yoki Kofitse bo'ladi. Ba'zan, qayta nomlash ikki marta sodir bo'ladi, chunki ikkinchi Kofi dastlab Kofivi deb nomlangan bo'lishi mumkin edi, eng kattasi esa Kofini saqlab qoldi va shu bilan ularning ikkalasi ham uchinchi Kofi tug'ilganida qayta nomlanishini talab qildi.

Grammatika

Ewe a mavzu-fe'l-ob'ekt til.[10] Egalik bosh otdan oldin keladi.[11] Sifatlar, raqamlar, namoyishchilar va nisbiy bandlar bosh ismga ergashing. Qo'yda ham bor postpozitsiyalar predloglardan ko'ra.[12]

Ewe tilga ega bo'lgan til sifatida tanilgan logoforik olmoshlar. Bunday olmoshlar xabar qilingan bayonot yoki fikr yuritilgan manbaga murojaat qilish uchun ishlatiladi bilvosita nutq va boshqa ko'pgina tillarda noaniq bo'lgan jumlalarni ajratishi mumkin. Quyidagi misollar ko'rsatib turibdi:

  • Kofi be e-dzo 'Kofi u ketganini aytdi' (u Kofi)
  • Kofi be yè-dzo 'Kofi ketganini aytdi' (u = Kofi)

Ikkinchi gapda yè logoforik olmoshdir.

Ewe-ning boy tizimi ham mavjud ketma-ket fe'l konstruktsiyalari.

Holat

Ewe a milliy til yilda Bormoq va Gana.

Iqtiboslar

  1. ^ a b Qo'y da Etnolog (21-nashr, 2018)
    Waci da Etnolog (21-nashr, 2018)
    Kpesi da Etnolog (21-nashr, 2018)
  2. ^ Xammarstrom, Xarald; Forkel, Robert; Xaspelmat, Martin, nashr. (2017). "Qo'y". Glottolog 3.0. Jena, Germaniya: Maks Plank nomidagi Insoniyat tarixi fanlari instituti.
  3. ^ Xammarstrom, Xarald; Forkel, Robert; Xaspelmat, Martin, nashr. (2017). "Kpessi". Glottolog 3.0. Jena, Germaniya: Maks Plank nomidagi Insoniyat tarixi fanlari instituti.
  4. ^ Xammarstrom, Xarald; Forkel, Robert; Xaspelmat, Martin, nashr. (2017). "Waci Gbe". Glottolog 3.0. Jena, Germaniya: Maks Plank nomidagi Insoniyat tarixi fanlari instituti.
  5. ^ [1], p. 243
  6. ^ N'buéké Adovi Goeh-Akué, 2009 yil. Les etat-millatlar é l'intégration régionale en Afrique de l'ouest bilan yuzlashadi
  7. ^ Venda Bundan tashqari, farq bor, lekin u holda, [ɸ] va [β] ozgina yumaloq, dan ko'ra [f] va [v] tarbiyalanmoqda. (Xastkasl va Laver, Fonetik fanlar bo'yicha qo'llanma, 1999:595)
  8. ^ a b Jim-Fugar, Nikolin; Jim-Fugar, M.K.N. (2017). Nuseline-ning Ewe-English Dictionary. O'z-o'zidan nashr etilgan. p. 5. ISBN  978-1521040188.
  9. ^ Dan "iltimos" va "rahmat" tarjimalari Omniglot.com
    Simon Ager (2015). "Qo'ylar uchun foydali iboralar". Olingan 27 iyun 2015.
  10. ^ Ameka, Feliks K. (1991). Ewe: Uning grammatik konstruktsiyalari va ajratuvchi qurilmalari. Avstraliya milliy universiteti: Sidney.
  11. ^ Vestermann, Didrix. (1930). Ew tilini o'rganish. London: Oksford universiteti matbuoti.
  12. ^ Uorberton, Irene va Ikpotufe, Prosper va Glover, Roland (1968). Ewe asosiy kursi. Bloomington, Ind.: Indiana universiteti-Afrika tadqiqotlari dasturi.

Umumiy manbalar

  • Ansre, Gilbert (1961) Qo'yning tonal tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasi, Xartford Seminariya Jamg'armasi Kennedi Missiyalari Maktabi.
  • Ameka, Feliks Kofi (2001). "Qo'y". Garri va Rubinoda (tahrir), Dunyo tillari to'g'risidagi fakt: dunyoning o'tmishi va hozirgi zamonning asosiy tillari ensiklopediyasi. Nyu-York / Dublin: H. W. Wilson kompaniyasi. 207-213 betlar.
  • Klementlar, Jorj N. (1975). "Evdagi logoforik olmosh: uning nutqdagi o'rni". G'arbiy Afrika tillari jurnali. 10(2): 141–177.
  • Kollinz, Kris. (1993) Ewe sintaksisidagi mavzular. Doktorlik dissertatsiyasi, MIT.
  • Capo, Xounkpati B. C. (1991). Gbe qiyosiy fonologiyasi, Afrika tillari va tilshunoslik nashrlari, 14. Berlin / Nyu-York: Foris Publications & Garome, Bénin: Labo Gbe (Int).
  • Pasch, Helma (1995). Kurzgrammatik des Ewe. Kyoln: Köppe.
  • Vestermann, Didrix Hermann (1930). Qo'zilar tilini o'rganish. London: Oksford universiteti matbuoti.

Tashqi havolalar